فقيه ساوجبلاغي، رودرروي شاهي قدرقدرت

شيخ محمدصالح برغاني گفت كه در غيبت كبري، اختيارات شاه محدود است

در سده سيزدهم، در سال 1220 هجري قمري بود كه ملامحمدصالح برغاني از عتبات به تهران بازگشت، اين هنگام روس­ها، سپاهيان فتحعلي­شاه را در هم شكسته و بسياري از شهرهاي شمالي ايران به اشغال روسيه تزاري درآمده بود، انگلستان نيز مي رفت تا چمبره نفوذ خود را در سرتاسر جنوب ايران بگستراند. ملامحمدصالح، به ناکارآمدي حكومت يورش آورد و فتوا داد كه هرگونه جنگ و صلح و گفت­و­گو با دولت­ها و كشورهاي خارجي، نياز به اجازه فقها دارد. اين فتوا، شاه را ناگزير كرد كه روحانيان طراز اول را به كاخ گلستان فرابخواند. آن روز در برابر شاه، نشست برگزار شد. سه برادر، ملامحمد صالح برغاني، ملامحمد تقي برغاني و ملامحمدعلي برغاني هم در اين نشست بودند. ملامحمدصالح آشکارا گفت كه در غيبت كبري، اختيارات شاه محدود است و بايد براي رايزني از قرآن و سنت بهره گرفته شود كه اين هم از اختيارات روحانيت است. در برابر، ملامحمدعلي جدلي  مازندراني كه با دربار روابطي گرم و صميمي داشت، به مخالفت برخاست و دمي بعد، مشاجره شدت گرفت و خشونت از كلام به عمل گراييد، برادران برغاني بي­واهمه يورش آوردند. روحانيان حاضر در دربار دو شق شدند، بخش بزرگتر سوي برغاني­ها را گرفتند و ديگران به هواداري از دربار به ستيز با گروه رودررو برخاستند. جنگ لفظي و كتك­كاري شاگرد و استاد (1) شاه را سخت آزرد. فتحعلي شاه، خشمگين از عمل برغاني­ها، آن­ها را تبعيد كرد.

ملامحمدصالح به  عتبات رفت و از آنجا نيز به حجاز سفر كرد و در مكه و مدينه سكني گزيد. پس از چندسال به ايران بازگشت و به قزوين رفت. مدرسه صالحيه  را پي افكند با نگرشي ديگرگونه و رويکردي نو به جامعه. مدرسه صالحيه داراي رشته­ها و گروه­هاي آموزشي بود و ويژگي­هاي بسيار داشت. نخست: آن كه رشته­هاي درسي مختلفي را آموزش مي­دادند، همانند: فقه، طب، اصول، تفسير و حديث، ادبيات و عرفان. دوم: راهيابي زنان به آموزشي­هاي ديني كه مي­توان براي نمونه چند زن از خانواده برغاني را نام برد كه آموزندگان اين مدرسه بودند، ميرزا ماه شرف برغاني، آمنه خانم قزويني، رقيه برغاني و... (2) سوم: فتاوي نو و تجددخواهانه كه يكي از انگيزه­هاي آن حضور روحانيون نامداري چون شيخ جعفر كبير مؤلف كاشف الغطاء، شيخ احسايي، آخوند ملاآقا حكمي و... و بنگريم به شاگردان كه برخي را نام مي­بريم: ميرزاي شيرازي (اول)، سيدجمال­الدين اسدآبادي، ميرزا كوچك جنگلي و طنزسراي معروف دوره مشروطه و مدير نشريه­اي كه مردم آن را مشتاقانه مي­خريدند و مي­خواندند، يعني سيداشرف الدين گيلاني مدير و سراينده روزنامه نسيم شمال. علماي مدرسه صالحيه درباره مسائل روز نظرياتي نوگرا داشتند كه مي­توان به «فتواي عدم حرمت حلق لحيه (ريش­تراشي) و فتوا در حليت موسيقي وديگر مسائل مبتلا به روز» (3) اشاره داشت.

پانوشت ها: 1. محمدصالح برغاني در قزوين، مقدمات را نزد ملا محمدعلي جدلي خوانده بود. (علي كرباسي زاده اصفهاني، حكيم متاله بيدآبادي، ص 145) / 2. همانجا،  صص 4 و 143 / 3. همانجا، زيرنويس ص 43. (به نقل از: وبلاگ نقد و بررسي تاريخ ايران، نوشته غلامحسين مراقبي).