لوح گلين شش هزار ساله
سند همکاري تجاري ازبکي و شوش در هزاره چهارم پيش از ميلاد
اُزبکي يکي از روستاهاي کوچک غرب استان البرز است اما شهرتي جهاني دارد. خشت گِلين نه هزارساله آن در موزه سازمان ملل متّحد، روايتگر ديرپايي مدنيّت در ايران است و شهر مادي يک کيلومتر در يک کيلومتر آن که مشابه اش تاکنون در هيچ يک از محوطه هاي باستاني منسوب به مادها ديده نشده است. در مجموع آثاري از هزاره هفتم پيش از ميلاد مسيح تا دوره اسلامي (ايلخانيان) در اين محوطه وجود دارد. به همين جهت، دکتر يوسف مجيدزاده چهره ماندگار باستان شناسي ايران از تعبير «دانشگاه باستان شناسي» براي ازبکي استفاده مي کند؛ چون سير باستاني نه هزار ساله اي در ده تپّه آن قابل مشاهده است.
استاد مجيدزاده سرپرست گروه كاوش در محوطه باستاني ازبكي، در يکي از روزهاي سرد پاييزي سال 1378 خورشيدي، يک لوح گِلي باستاني را در «مارال تپه» محوطه ازبکي کشف کرد که با مطالعه آن نتايج شگفت انگيزي به دست آمد. مارال تپه از اواسط هزاره چهارم پيش از ميلاد اين سند افتخارآميز را در دل پر راز خويش حفظ کرده و آن را پس از گذشت اين هزاره هاي طولاني به مردم فرهنگ دوست ايران هديه کرده است. اين لوح گلين بيشتر شبيه گل نبشته هاي دوران آغاز عيلامي است که ارقام و نشانه هاي آن تا کنون مشاهده نشده است.
به نظر مي رسد لوح به دست آمده بخشي از يک لوح محاسباتي باشد. در آن، ارقام بيشتر به صورت سوراخ هاي کوچک گِرد در اثر ناخن و يا وسيله اي مانند آن ايجاد شده و قبل از باز کردن حساب مجدّد به کمک خطي افقي حساب پيشين را به اصطلاح بسته اند. ورز گِل چنان به خوبي انجام گرفته که جنس آن به طور کامل فشرده و سخت شده است و حتّي يک حباب هر چند کوچک هوا هم در سطح لوح به چشم نمي خورد. شکل لوح احتمالاً راست گوشه است. طول اين قطعه در حالت کنوني 7/6 و عرض آن 7/5 سانتيمتر است اما به نظر مي رسد که در اصل ابعادي به مراتب بيشتر از اين داشته است. ضخامت لوح در حدود يک سانتيمتر است و نگاهي به پشت آن نشان ميدهد که يک بار بر آن چيزهايي نوشته شده اما پيش از خشک شدن لوح، سطح آن را صاف کرده يا به عبارت ديگر پاک کرده اند.
اين لوح به همراه پيکره و سفال لب واريخته اي که از سکويي واقع در غرب برش حفاري مارال تپه به دست آمده، دست کم بر وجود نوعي ارتباط تجاري ميان شوش باستان واقع در استان خوزستان و محوطه باستاني ازبکي در استان البرز دلالت مي کند.با احتساب فاصله مکاني اين مناطق مي توان به شگفتي و اهميت موضوع پي برد. در سال 1380ش مقالهاي از «فرانسوا والا» زبان شناس فرانسوي در يکي از مجله هاي تخصصي زبان شناسي فرانسه در معرفي اين لوح به چاپ رسيده است.
منابع: يوسف مجيدزاده، نخستين و دومين فصل حفريات باستان شناختي در محوطه ازبکي، ص 57؛ همان، گزارش سومين فصل کاوش هاي باستان شناختي محوطه ازبکي، ص 5؛ پژوهشنامه ادارهکل ميراث فرهنگي استان تهران، دفتر سوم، ص 279؛ روزنامه آزاد، ش 215، ص 1.
نشر نخست اين مقاله در: نوروزنامه: ويژه نامه نوروزي روزنامه اطلاعات، دوشنبه 24 اسفند 1394، ص 35.
توضيح ضروري: لوح گلين به دست آمده از محوطه باستاني ازبکي واقع در شهرستان نظرآباد از توابع استان البرز، متعلق به هزاره چهارم پيش از ميلاد است. با اين اوصاف عنوان «لوح گلين شش هزار ساله» صحيح است.